آفریقای جنوبی
آفریقای جنوبی \āfrīqā-ye jonūbī\، جنوبی‌ترین کشور قارۀ آفریقا با چشم‌اندازهای زیبای طبیعی و تنوع فرهنگی.
ویژگیهای محیطی ـ اکولوژیک
موقعیت و ناهمواریها
آفریقای جنوبی از شمال غربی با نامیبیا، از شمال با بوتسوانا و زیمبابوه و از شمال شرقی و شرق با موزامبیک و سوازیلند هم‌مرز است. لسوتو سرزمینی مستقل در بخش شرقی این جمهوری است که آفریقای جنوبی از همه طرف آن را احاطه کرده است. خطوط ساحلی آفریقای جنوبی از جنوب شرقی به اقیانوس هند و از جنوب غربی به اقیانوس اطلس می‌پیوندد. این کشور دارای دو جزیرۀ کوچک در شمال قطب جنوب به نامهای پرنس ادوارد و ماریون است که در اقیانوس هند و 900‘1 کیلومتری جنوب شرقی کیپ‌تاون قرار دارند. خلیج والویس، واقع در 600 کیلومتری شمال رودخانۀ اورنج (ارانژ) در ساحل اقیانوس اطلس که زمانی در تملک آفریقای جنوبی بود، از 1994 م بخشی از نامیبیا به شمار می‌آید.
بیشترین بخش این سرزمین را دشتی مرتفع با ناهمواریهای فراوان تشکیل داده است. این دشت را یک دیوارۀ بزرگ کوهستانی از نواحی پیرامونی، که اغلب دارای ارتفاع کمتری هستند، جدا می‌کند. این دشت تقریباً در همه‌جا شامل سنگهای بسیار قدیمی سیستم کارو است که از دورۀ کربونیفر بالایی (ح 318 تا 299 میلیون سال پیش) تا دورۀ تریاس بالایی (ح 228 تا 200 میلیون سال پیش) تشکیل شده‌اند. ارتفاع این دشت که به‌ویژه در قسمت شرقی بیش از دیگر قسمتها ست، از بلندیهایی با بیش‌از 400‘2 متر در منطقۀ بازالتی لسوتو تا حدود 600 متر در صحرای کالاهاری در غرب نوسان دارد. بخش مرکزی این دشت مرتفع که منطقۀ هایفلد را در بر دارد، بین 200‘1 تا 800‘1 متر ارتفاع دارد. جنوب رودخانۀ اورنج در منطقۀ کارو بزرگ قرار دارد.
دیوارۀ بزرگ کوهستانی که در بخشهای مختلف سرزمین نامهای متفاوتی دارد، طولانی‌ترین پدیدۀ ممتد ناهمواری را در آفریقای جنوبی تشکیل می‌دهد که منظرۀ زیبایی را به این سرزمین می‌بخشد. این دیوارۀ بزرگ بخشی از پارک دراکِنزبِرگ است که در سال 2000 م به‌عنوان مکانی دارای ارزشِ میراث جهانی به ثبت رسیده است. بلندترین نقطۀ سرزمین، به ارتفاع 408‘ 3 متر، در همین قسمت، در استـان کوازولو ـ ناتـال قـرار دارد. در بخش جنوبی این دیوارۀ کوهستانی، مرتفعاتی تا حدود 300‘ 3 متر دیده می‌شود که بلندترین قلل این کشور را در خود جای داده‌اند. در دنبالۀ جنوب غربی این دیواره که لسوتو را از استان کیپ شرقی جدا می‌سازد، کوهستانی با ارتفاع کمتر (بین 500‘1 تا 400‘2 متر) وجود دارد که استرومبرگ خوانده می‌شود. پس از این قسمت، به‌سمت غرب، کوههایی قرار دارند که مرز تقریبی استانهای کیپ شمالی و کیپ غربی را تشکیل میدهند. این دیوارۀ کوهستانی در منتها‌الیه غربی به‌خوبی قابل‌تشخیص نیست.
در جنوب غربی کشور، عرصه‌ای از کوههای چین‌خوردۀ قدیمی با مرتفعاتی بین 900 تا 300‘2 متر قرار دارد. ناهمواریها در قسمت بالایی و پایینی دیوارۀ بزرگ کوهستانی به‌نظر شکسته می‌آیند. دشتهای باز کم‌وبیش در شمال غربی ایالت آزاد و پس از آن به سمت غرب و در نواحی کوچک‌تر، نظیر بلندیهای اسپرینگبوک، در شمال پرتوریا قرار دارند. رشته‌کوهها، کوهسارها و دره‌های عمیق که اغلب به‌سبب فرسایش ناهمواریهای قدیمی پدید آمده‌اند، به‌فراوانی دیده می‌شوند. بین دیوارۀ کوهستانی و دریا، به‌جز در شمال کوازولو ـ ناتال (با عرضی حدود 80 کم ) و بخشهایی از کیپ غربی، دشتهای ساحلی معدودی مشاهده می‌شوند. بیشتر قسمتهای خط ساحلی (به‌طول 955‘2 کم ) از شیبی نسبتاً ملایم برخوردار است که به‌طور ناگهانی به بخش خشکی می‌پیوندد. بیشتر قسمتهای خط ساحلی در دورۀ اخیر زمین‌شناختی بالا آمده، یا به‌سبب فروافتادن سطح دریا ایجاد شده‌اند و ازاین‌رو، دره‌های سیلابی و باراندازهای طبیعی معدودی شکل گرفته‌اند.
آب‌وهوا و شبکۀ آبها
تقریباً تمام این سرزمین در منطقۀ معتدل قـرار دارد و شدت گرما و سرما به‌ندرت دیده می‌شود. موقعیت آن در مجاورت کمربند فشار زیاد شبه‌حارۀ هوای نزولی باعث شرایط جوی ثابت در طول بیشتر قسمتهای سطح زمین می‌شود و ازاین‌رو، آب‌وهوا عموماً خشک است. از آنجا که بیشتر قسمتهای این کشور نسبتاً مرتفع است، به‌سبب تعدیل اثربخشی عرض جغرافیایی، حتى نواحی شمالی حاره و جنب‌حاره به مراتب خنک‌تر ازحد معمول است. ارتفاع زیاد و فقدان تأثیر اعتدالی دریا موجب نوسان روزانۀ درجه حرارت در اغلب نواحی داخلی می‌گردد.
آب‌وهوای آفریقای جنوبی تا حد زیادی زیر تأثیر اقیانوسهایی است که آن را از شرق، جنوب و غرب احاطه کرده‌اند. سیکلونهای ملایم اقیانوس جنوبی، به‌ویژه در زمستان که جهت حرکت آنها به‌سمت شمال میل می‌کند، اثر قابل‌توجهی بر الگوهای هوای این کشور اعمال می‌کنند. جریان سرد بنگوئلا، با جهت شمالی، نه‌تنها ساحل غربی را تا حد زیادی خنک می‌سازد، بلکه موجب خشکی و ثبات جو بر فراز قسمتهای غربی کشور می‌شود، حال آنکه جریانهای گرم موزامبیک و آگولهاس، با جهت جنوبی، درجۀ حرارت را در سواحل شرقی و جنوب شرقی در حد بالاتری نگه می‌دارد. درنتیجه، هوای گرم‌تر و با تراکمِ کمتر به‌آسانی صعود می‌کند و ورود ابرهای مرطوب را از شرق تسهیل می‌سازد.
آفریقای جنوبی و نواحی مجاور اقیانوسی در سرتاسر سال زیر تأثیر توده‌های هوای نزولی واگرای بالایی قرار می‌گیرند که اساساً جهتی شرقی دارند و معمولاً هوای معتدلی را همراه با بارش ناچیز سالانه، به‌ویژه در غرب، به ارمغان می‌آورند. در طول زمستان (ژوئن تا اوت)، هوای سرد قطبی بر فراز نواحی ساحلی جنوب غربی، جنوبی و جنوب شرقی به حرکت درمی‌آید و گاهی از سمت جنوب غربی تا قسمتهای جنوبی داخل کشور هم می‌رسد. این توده‌های قطبی با جبهه‌های هوای سرد و همچنین با باران و برف همراه هستند. در تابستان (دسامبر تا فوریه)، سیستم پرفشار اطلس به‌نحوی نیمه‌دائمی بر فراز بخشهای جنوبی و غربی کشور حاکم می‌شود. گرم‌شدن محلی تودۀ خشکی گاهی موجب شکل‌گیری شرایط کم‌فشار می‌گردد و توده‌های هوای باران‌زای حاره را از اقیـانوس هند به‌سوی منطقۀ شمال شرقی هدایت می‌کند.
آب‌وهوای آفریقای جنوبی به‌طور کلی نیمه‌خشک است: مقدار بارش آن با نوسان شدید همراه است و کشاورزان اغلب با کم‌آبی روبه‌رو هستند. بیش از 5/ 1 کشور خشک است و سالانه کمتر از 200 میلی‌متر باران دریافت می‌کند، درحالی‌که نیمی از کشور نیمه‌خشک است و مقدار بارش سالانه در آن بین 200 تا 600 میلی‌متر در نوسان است. تنها حدود 6٪ از این کشور سالانه بیش از هزار میلی‌متر باران دریافت می‌دارد. مقدار بارش در آفریقای جنوبی، به‌طور کلی، از شرق به غرب کاهش می‌یابد.
تابستانها گرم تا بسیار گرم است و درجۀ حرارت معمولاً بین °21 تا °32 سانتی‌گراد در نوسان است. میزان گرما در مرتفعات کمتر است، حال‌آنکه مناطق شمالی‌تر و شمال شرقی و دشت مرتفع غربی و دره‌های رودخانه‌ای در مناطق مرکزی و جنوبی با درجۀ حرارتهای بالاتری روبه‌رو هستند. به‌هنگام شب، درجۀ حرارت در قسمتهای داخلی به‌شدت و در برخی جاها تا °17 سانتی‌گراد کاهش می‌یابد، حال آنکه در قسمتهای ساحلی نوسان روزانه به‌مراتب ناچیزتر است. زمستانها معمولاً خنک تا سرد است و درجه‌حرارت در قسمتهای مرتفع در اغلب شبها تا زیر نقطۀ یخ‌بندان می‌رسد، هرچند طی روز بین °10 تا °21 سانتی‌گراد در نوسان است. با وجود این، زمستان در سواحل شرقی و جنوب شرقی گرم است. در آفریقای جنوبی، به‌طورکلی، میانگین درجۀ حرارت از شرق به غرب کاهش می‌پذیرد.
رودخانۀ اورنج و شاخه‌های آن که از کوههای لسوتو سرچشمه می‌گیرند، بخش اعظم کشور (000‘852 کمـ2) را تا اقیانوس اطلس مشروب می‌سازد. آبهای حوضۀ دشت مرتفع در شمال رشته‌کوه ویتواترزراند (راند) به‌واسطۀ شبکۀ لیمپوپو، که شاخه‌های اصلی آن عبارت‌اند از رودخانه‌های کروکودیل، موگالاکونا و اولیفانتس، به اقیانوس اطلس فرومی‌ریزد. در جنوب رودخانۀ اولیفانتس، در ناحیۀ بین دیوارۀ کوهستانی و دریا، تعداد زیادی شبکه‌های رودخانه‌ای، ازجمله رودخانه‌های کوماتی، پونگولا و توگلا، جریـان دارند که بیشتر قسمتهای کوازولو ـ ناتال را مشروب می‌سازند. رودخانۀ توگلا از لحاظ حجم، بزرگ‌ترین رودخانۀ کشور به شمار می‌آید. جریان اغلب رودخانه‌های آفریقای جنوبی به‌شدت فصلی است و در کمتر رودخانه‌ای امکان قایق‌رانی وجود دارد.
خاک، پوشش گیاهی و زندگی جانوری
3 منطقۀ اصلی خاک در آفریقای جنوبی وجود دارد: خاکها در شرق طول جغرافیایی تقریباً °25 شرقی، در شرایط تابستانهای مرطوب و زمستانهای خشک تشکیل می‌شوند و انواع مهم‌تر آن عبارت‌اند از: لاتریت (خاکهای شسته‌شدۀ سرخ‌رنگ و آهن‌دار)، خاکهای شبه‌حارۀ شسته‌نشده (ازجمله خاکهای خاکستری مایل به آبی، چسبنده و فشرده) و خاکهای پودزولی (خاکهای بسیار شسته‌شده، با مقدار کم آهن و آهک). منطقۀ اصلی دیگر در ناحیۀ کیپ غربی است که در سرتاسر سال از بارش برخوردار است و عمدتاً شامل خاکهای شنی خاکستری و لوم (رُس آهک‌دار) شنی است. در اغلب قسمتهای دیگر سرزمین که اغلب خشک است، خاکهای شاخص شامل یک لایۀ بالایی شنی است که بر روی لایه‌ای از آهک یا تراکم سیلیس قرار گرفته است. خاکهای آفریقای جنوبی، به‌جز معدودی، چندان حاصلخیز نیستند.
پوشش طبیعی گیاهی از پوشش ساوان (علفزار همراه با درخت) در بوشفلد و لوفلد در استانهای امپومالانگا و لیپوپو تا علفزارها با درختان کمتر در مرتفعات و تا درختچه‌ها و بیشه‌های پراکنده در کارو و نواحی خشک‌تر غربی و حتى بیابانی در لبۀ کالاهاری در شمال متفاوت است. کیپ غربی دارای پوشش گیاهی مشخصی از گیاهان علفی، درختچه‌ها و درختان است که می‌توانند تابستانهای گرم و طولانی را تحمل کنند؛ افزون بر این، آفریقای جنوبی موطن 20 هزار گونه گیاه گل‌دار است. ساحل شرقی، بیشتر دارای گیاهان حاره است. قسمتهایی از استانهای کیپ غربی و کیپ شرقی مجموعاً منطقۀ گیاهی کیپ را تشکیل میدهند که به‌سبب تنوع گیاهی و شناسایی آن به‌عنوان محل میراث جهانی توسط یونسکو در 2004 م، شهرت دارد.
آفریقای جنوبی مجموعۀ متنوعی از جانوران را با بیش از 200 گونه پستاندار، شامل جانوران بزرگ مانند شیر، یوزپلنگ، فیل، کرگدن، بابون، گورخر و انواع گوزن و آهو، در خود جای داده است. جانوران کوچک‌تر این کشور ازجمله شامل شغال و
انواع گربه، مانند کاراکال است. شمار جانوران آفریقای جنوبی به‌سبب اسکان سفیدپوستان طی سده‌های 18 و 19 م به‌شدت کاهش یافته است و امروز پستانداران بزرگ بیشتر در نواحی حفاظت‌شدۀ کشور زندگی می‌کنند. آفریقای جنوبی بیش از 800 گونه پرنده، ازجمله کرکس ریشدار و عقاب سیاه دارد. افزون بر این، بسیاری از گونه‌های خزنده، شامل 100 نوع مار، و نیز تعداد بی‌شماری حشره در این سرزمین یافت می‌شوند.
کوشش در زمینۀ حفاظت از زندگی جانوری در آفریقای جنوبی به ایجاد پارکها و نواحی حفاظتی فرامرزی انجامیده است که منظور از این اقدام، حفاظت از تنوع زیستی و امکان حرکت و جابه‌جایی جمعیتهای جانوری مهاجر بوده است. یکی از این نوع پارکها، پارک فرامرزی لیمپوپوی بزرگ است که در کشورهای آفریقای جنوبی، موزامبیک و زیمبابوه نیز وجود دارد.